Rusya-Ukrayna Savaşının Afrika’ya Yansımaları

Rusya'nın Ukrayna'ya ait Donbas bölgesini işgalinin 24 Şubat'ta tam anlamıyla bir savaşa dönüşmesi, küresel ekonomik ve güvenlik kaygılarını beraberinde getirdi. Bu çerçevede Afrika ülkelerinin Rus müdahalesine tepkileri, Rusya-Ukrayna savaşının Rusya'nın Afrika politikalarını nasıl etkileyeceği ve savaşın kıtadaki genel yansımaları farklı parametreler içermektedir. Bölgedeki bazı petrol ihracatçısı ülkeler, ABD ve Avrupa ülkelerinin Rusya'ya karşı uyguladıkları yaptırımlar neticesinde özellikle doğal gaz ve ham madde ihracatında avantajlı bir konuma sahipler. Öte yandan, sanayisi ve tarımı büyük ölçüde petrol ihracatına bağlı olan ülkeler, petrol ve doğal gaz fiyatlarındaki artış sebebiyle ekonomik darboğaza girme riskiyle karşı karşıyadır. Aynı durum tahıl ticareti için de geçerlidir. Rusya ve Ukrayna'nın dünya tahıl arzının %25'ini sağlaması, gıda ithalatında ön sıralarda yer alan Afrika kıtasını dolaylı olarak gıda güvenliği açığına sürükleyebilir.

Afrika'daki Rus Varlığı ve Tepkiler
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Rusya'nın Afrika'ya olan ilgisini Sovyet dönemine dayanan tarihî ve kültürel bağlara atıfta bulunarak açıklamaya çalışsa da ülkesinin Afrika kıtasına girişi 2014 yılında Kırım'ın ilhakı sonrasında kendisine karşı uygulanan yaptırımlar neticesinde bir zorunluluk hâline geldi. Bu süreçte yeni pazarlar ve diplomatik destek arayan Putin yönetimi, Afrika'daki angajmanını artırdı. Öyle ki 2019 yılında ilk kez Soçi'de 50 Afrika ülkesi ve 43 cumhurbaşkanının katılımıyla gerçekleştirilen Rusya-Afrika Zirvesi, birçok kimseye göre Rusya'nın kıtadaki “yayılmacı” stratejisinin bir göstergesi oldu.

Bugün, Rus paralı asker grubu Wagner Orta Afrika Cumhuriyeti, Libya, Mozambik ve Mali'de faaliyet gösteriyor. Bunun dışında Rusya'nın Güney Afrika, Mısır, Nijerya ve Sudan gibi önde gelen Afrika ekonomileriyle güçlü ticari ilişkileri bulunuyor. Bu bağlamda Rusya'nın askerî ve ekonomik bağlantıları Afrika Birliğinin Rusya-Ukrayna savaşına karşı tek vücut olarak hareket etmesini engelliyor. Sınırların ve toprak bütünlüğünün dokunulmazlığını destekleyen birlik tüzüğüne rağmen söz konusu ülkelerin çoğu Rusya-Ukrayna savaşında tarafsız bir tutum izlemiştir. Ancak Kenya, Gabon ve Gana gibi ülkeler, Rusya'nın müdahalesinin Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü ve egemenliğini hedef aldığını ifade ederek nihayet Moskova'nın kınanmasının önünü açmıştır. Öte yandan Orta Afrika Cumhuriyeti Devlet Başkanı Faustin-Archange Touadera, Rusya'nın Donetsk ve Luhansk'taki müdahalesine destek verdiğini açıklarken, Sudan'ın Askerî Şura Başkanı General Muhammed Hamdan Dagalo büyük bir heyetle Moskova'yı ziyaret etmiştir. Bu tepkilere ek olarak Rusya, Wagner Grubu aracılığıyla aktif olduğu ülkelerde Ukrayna'ya askerî müdahalesini aklamak için hem sosyal medyada hem de ana akım medyada propaganda faaliyetleri yürütüyor. Son dönemde darbelerin vuku bulduğu Burkina Faso ve Gine gibi ülkelerde sahip olduğu sempati ve yumuşak gücü muhafaza etmek isteyen Rusya'nın faaliyetlerine devam etmesi bekleniyor.

Fırsatlar ve Zorluklar
Rusya-Ukrayna savaşının başlamasıyla birlikte ABD ve Avrupa ülkeleri, Rusya'ya çeşitli yaptırımlar uyguladı. Şu an Rusya, Avrupa Birliği'nin doğal gaz ihtiyacının %40'ını karşılamaktadır. Ortadoğu ve Afrika ülkeleri, doğal gaz arzını çeşitlendirmeye ve Rusya'ya olan bağımlılığını azaltmaya çalışan Avrupa için güçlü bir alternatif olarak kendisini göstermektedir. Bu noktada diğer Afrika ülkelerine nazaran özellikle Cezayir hem jeopolitik konumu hem de geniş rezervleri sayesinde uygun bir seçenek durumunda. Bunun dışında Senegal (40 trilyon metreküp enerji rezervine sahiptir), Nijerya ve Tanzanya gibi ülkeler doğal gaz kapasiteleriyle avantajlı görünüyor. Bu anlamda Trans-Sahra Gaz Boru Hattı güzergâhında bulunan Nijerya, Nijer ve Cezayir, Avrupa pazarlarına doğal gaz ihracatlarını artırmak maksadıyla iş birliği yaparak 16 Şubat'ta bir anlaşmaya imza attılar. Anlaşma 13 milyar dolarlık boru hatlarını yenileme maliyetini de kapsamaktadır. Bu hat dışında Mağrip-Avrupa Doğalgaz Boru Hattı ve Trans-Akdeniz Doğalgaz Boru Hattı ile toplam 50 milyar metreküp Cezayir doğal gazı Avrupa'ya taşınıyor. Ancak doğal gaz ve petrol fiyatlarındaki artış, petrol ithal eden Afrika ülkeleri için ciddi bir krizin habercisi olabilir. Bu ise tarımsal ve endüstriyel üretimde petrol ve doğal gaza bağımlı olan Afrika ülkeleri için ek maliyet anlamına geliyor.

Bunun yanı sıra Rusya-Ukrayna Savaşı, her iki ülkenin de Afrika'nın önemli tahıl ihracatçıları olması nedeniyle tarımsal üretim ve gıda güvenliği açısından kıtayı olumsuz etkileyebilir. 2020 yılında Afrika ülkeleri Rusya'dan 4 milyar dolarlık tarım ürünü ithal etti. Buğday %90’lık oranla bu ürünler arasında başı çekiyor. Ukrayna’nın aynı yıl kıtaya tarım ihracatı ise 2,9 milyar doları buldu. Bu ürünlerin %48'i buğdayken %31'ini mısır oluşturuyor. Dahası, bu iki ülke dünya buğday ihracatında toplam %26’lık (Rusya %18, Ukrayna %8) bir paya sahiptir. Buğday ithalatında Mısır ilk sırada yer alırken Libya, Sudan, Nijerya, Tanzanya, Cezayir, Kenya ve Güney Afrika gibi ülkeler de Rusya ve Ukrayna'dan büyük oranda buğday ithal ediyor. Şu an Rusya'nın Ukrayna'ya müdahalesiyle mısır fiyatları %21, buğday fiyatları %35 ve soya fasulyesi fiyatları %20 artış gösterdi. Bununla birlikte, yalnızca Sahel bölgesi ve Batı Afrika'da yeterli gıdaya erişimi bulunmayan 26 milyon insan mevcut. Dolayısıyla savaşın uzaması ve tarımsal ticaretin aksaması fiyatların önemli ölçüde yükselmesine neden olabilir. Ekmek fiyatlarındaki artış Kenya ve Sudan başta olmak üzere bazı Afrika ülkelerinde hükûmet karşıtı protestolara yol açtı. Kuşkusuz bu durum, geçmişte birçok gıda krizi yaşayan Afrika için gıda güvenliği endişelerini ön plana çıkarıyor.

Sonuç
Rusya'nın tek taraflı müdahalesi sonrasında patlak veren Rusya-Ukrayna savaşı, coğrafi olarak bölgeden uzak olan Afrika kıtasını da yakından ilgilendiriyor. Gıda güvenliği, tarımsal üretim ve doğal gaz rezervlerine sahip ülkelerin Rusya'ya uygulanan yaptırımlar nedeniyle jeopolitik denkleme dâhil edilmesi gibi birçok farklı konu doğrudan Afrika’yla bağlantılı. Bu bağlamda, savaşın uzaması ve Rusya'ya yönelik yaptırımlara devam edilmesi Afrika kıtasını bir gıda güvenliği krizine maruz bırakacak şekilde tarım ürünleri ve ham madde fiyatlarını artıracaktır. Öte yandan, son dönemde birçok Afrika ülkesiyle askerî, siyasi ve ekonomik ilişkiler kuran Rusya, mevcut etki alanını ve yumuşak gücünü korumayı planlamaktadır. Buna paralel olarak, Rusya’yla yakın siyasi ve ticari ilişkileri nedeniyle tarafsızlıklarını korumak isteyen bazı ülkeler, Afrika Birliğinin Rusya’ya karşı tek vücut olarak hareket etmesini engellemektedir.

Bu analiz 7 Mart 2022 tarihinde Daily Sabah internet sitesinde "Repercussions of the Russia-Ukraine war for Africa" başlığıyla yayınlanmıştır.