Kerkük’te Türkmenceyi Yasaklama Girişimi ve Tepkiler

Muhammed Şiya es-Sudani hükûmetinin kurulması sırasında yapılan pazarlıklarda Kerkük’te Türkmence kullanımını engelleme girişimleri tartışılmış, 20 Şubat 2023’te Kerkük Valiliğine gönderilen tavsiye kararları ile bu girişimler somut bir nitelik kazanmıştır. İzleyen süreçte Türkmenlerin verdiği tepkiler olumlu sonuç vermiş gözükmekle birlikte meselenin hassasiyet ve nezaketi önemini korumaktadır. Irak Anayasası’nın 125. maddesi, Irak'ı oluşturan tüm bileşenlerin idari ve kültürel haklarını teminat altına almaktadır. Irak Parlamentosu 7 Ocak 2014 yılında on sekiz maddeden oluşan Diller Yasası’nı çıkarmıştır. Yasa, 24 Şubat 2014’te resmî gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu yasanın onuncu maddesi Türkmenlerin nüfus yoğunluğunu oluşturan idari birimlerde Türkmencenin resmî dil olmasına hükmetmişti. Yasa maddeleri arasında yasanın 90 gün içerisinde yürürlüğe girmesi hükmü de yer almıştır. Irak’ın kurucu unsurlarından Türkmenlerin temsilcileri olan Türkmen milletvekilleri yasanın çıkarılmasına büyük katkı sağlamıştır ancak terör örgütü IŞİD’in 2014-2017 yıllarında Irak’ın birçok vilayetinde varlık göstermesi ve ülkede yaşanan ekonomik kriz, çıkarılan bu yasanın uygulanmasında aksaklığa sebebiyet vermiştir.

Irak Başbakanı Muhammed Şiya es-Sudani, göreve başlamasıyla birlikte eski dönemlerde çıkarılan yasaların uygulanabilirliği konusunda komisyonların oluşturulması talimatını vermişti. 2014 yılında çıkarılan Diller Yasası da bu yasalar arasında yer almıştır. Irak Bakanlar Kurulu Genel Sekreterliği tarafından Diller Yasası’nı Uygulama Komisyonu kurulmuştur.  Oluşturulan komisyondan bir heyet 12 Aralık 2022’de Kerkük’ü ziyaret ederek Türkmenlerin merkezi grubu olan Irak Türkmen Cephesi (ITC) yetkilileriyle görüşmüştür. ITC, heyete Türkmencenin kullanılmasıyla ilgili talepler sunmuştur. Bu maddeler arasında Irak Dil Kurumunda Türkmenlere üyelik hakkı verilmesi, Türkmen Kültür Evi’nin inşası, Türkmencenin kutlanması için özel günün belirlenmesi, Diller Yasası’nın uygulanması için oluşturulan yüksek komisyonda Türkmen üyeye de yer verilmesi, Türkmence eğitim veren okullarda okutulan müfredatın hazırlanması ve ders kitaplarının Irak Eğitim Bakanlığı tarafından basılması gibi maddeler yer almıştır.

Söz konusu komisyon görevlerini tamamlayıp Türkmenlerin taleplerini ve komisyonca alınan tavsiye kararlarını Bakanlar Kurulu Genel Sekreterliğine sunmuştur. Bakanlar Kurulu Genel Sekreterliğindeki komisyonca alınan ve Türkmenleri ilgilendiren beş maddelik tavsiye kararları, uygulanmak üzere 20 Şubat 2023’te Kerkük Valiliğine gönderilmiştir. Bu tavsiyelerin ilk iki ve beşinci maddeleri Türkmenleri ilgilendirmiştir.  Bu maddeler; Kerkük’te kamu dairelerinin tabelalarının ve trafik levhalarının Türkmencenin de yer aldığı dört dille yazılması, Türkmence eğitim veren okulların ders kitaplarının Irak Eğitim Bakanlığı tarafından basılması ve Kerkük vilayeti genelinde kamu dairelerinin antetli kağıtlarında sadece Arapça ve Kürtçenin yazılması maddeleri olmuştur. İlk iki madde Türkmenler tarafında olumlu karşılanmıştır ancak tavsiyelerin beşinci maddesi Türkmenlerin tepkilerine neden olmuştur. Türkmencenin antetli kağıtlarda yer almaması kararı Türkmen Basın Günü haftasına denk gelmesiyle Türkmen toplumunda infiale neden olmuş ve ITC bu konuda girişimlerde bulunmuştur.

Beşinci maddenin, Irak'ın kurucu ve asli unsurlarından olan Türkmenlerin temel haklarını ihlal ettiği ve aynı zamanda Irak Anayasası'ndaki hükümlerle de açıkça çeliştiği görülmüştür. Nitekim, Irak Anayasa'nın dördüncü maddesi, Türkmenlerin nüfus yoğunluğunu oluşturduğu idari birimlerde Türkmencenin resmî dil olduğu hükmünü havidir. Keza Irak Anayasası'nın 125. maddesi de anayasanın, Irak'ı oluşturan tüm oluşumların idari ve kültürel haklarını teminat altına aldığını vurgulamaktadır.

Kararın Zamanlaması
Irak’ta siyasi belirsizlik ve istikrarsızlık devam etmektedir. Başbakan Muhammet Şiya es-Sudani’nin hükûmet programında yer alan, seçim yasasının yeniden düzenlenmesi ve 2023 yılı Federal Bütçe Yasası gibi önemli vaatler henüz gerçekleşmemiştir.

Sudani hükûmetinin kurulmasıyla birlikte Türkmenleri de yakından ilgilendiren Kerkük ile ilgili Irak’ın eski cumhurbaşkanlarından Celal Talabani’nin evinde ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) Başkanı Bafel Talabani’nin ev sahipliğinde Devleti Yönetme Koalisyonu toplantısı yapılmıştı. Bu toplantıda 140. maddenin yeniden uygulanması ve bu maddenin uygulanması için bir komisyon oluşturulması kararı alınmıştı. Bu kararın alınması Türkmenler açısından oldukça manidardır. Nitekim hükûmet programının ön mutabakat metninde yer alan maddelere bakıldığında söz konusu maddelerin uygulanmasıyla ilgili bir süre verilmiştir. Örneğin, 140. maddenin uygulanması için hükûmetin kurulmasından itibaren bir ay içerisinde gerçekleştirilmesi maddesi yer almaktadır. Kerkük’te Türkmencenin yasaklanması haricindeki maddelerin zamanlamasının ön mutabakat metninde yer alan maddelerin takvimiyle örtüştüğü söylenebilir. Ayrıca, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) Maliye ve Ekonomi Bakanı Avat Cenap Nuri, Bağdat merkezi yönetimi ile IKBY’nin federal bütçeden payı hakkında uzlaştıklarını da açıklamıştı. Devleti Yönetme Koalisyonu’nun etkin unsurlarından IKBY’nin hâkim partileri arasında önemli kanunların yasalaştırılması için yürütülen müzakerelerde IKBY’nin kazanımlarını artırmak için Kerkük’te Türkmencenin yasaklanması gibi maddelerin tartışıldığının düşünülmesi mümkün. Bu noktadan hareketle Türkmenlerin yoğun yaşadığı bölgelerden Kerkük dosyasının ve Türkmenlerin, genel olarak IKBY ile merkezî yönetim arasındaki pazarlıkların kurbanı hâline getirildiği söylenebilir.

Irak’ta ilk Türkçe gazete olan Havadis Gazetesi, 25 Şubat 1911 yılında Kerkük’te çıkarılmıştır. Türkmen basın tarihinde önemli yeri olan bugün “Türkmen Basın Günü” olarak ilan edilmiştir. Bakanlar Kurulu Genel Sekreterliği tarafından Kerkük’te kamu dairelerinde Türkmencenin antetli kağıtlarda yer almaması kararının Türkmen Basın Günü haftasına denk gelmesi, Türkmen toplumunda infiale neden olmuş ve ITC bu konuda girişimlerde bulunmuştur.

ITC Siyasi Bürosu, 1 Mart 2023’te beşinci maddeyle ilgili maddenin itirazına yönelik bildiri yayımlayarak Başbakan Sudani’ye Kerkük vilayetinde kamu dairelerin antetli kağıtlarına Türkmencenin de eklenmesi çağrısında bulunmuştur. Konuyla ilgili ITC Kerkük Milletvekili Erşat Salihi’nin aynı tarihte Başbakan Sudani ile görüşmesi ve T.C. Dışişleri Bakanlığının da söz konusu maddeyle ilgili itiraz açıklamalarıyla birlikte karar aynı gün içerisinde Sudani tarafından geri alınmış ve Kerkük’te resmî yazışmalarda Türkmencenin de üçüncü resmî dil olması kararının alınması Türkmen toplumunu sevindirmiştir.

Türkmenlerin birlikte göstermiş oldukları tepkiler üzerine Başbakan Sudani tarafından Kerkük’te Türkmencenin, yazışmalarda resmî dil olması kararının uygulanması sadece Kerkük’te değil Irak Anayasası gereği Türkmenlerin yoğun yaşadığı  Musul vilayetinin bir kısmı, Telafer, Erbil, Selahattin vilayetine bağlı Tuzhurmatu ve Emirli ilçeleri, statüsü tartışmalı olan Kifri ilçesi, Diyala’ya bağlı Karatepe, Kazaniye, Mendeli ve Aştöken yerleşim yerlerinde de uygulanması için ITC tarafından bir komisyon oluşturularak çalışmalar yürütülmesi önemlidir.

Türkmenler Bu Kararı Nasıl Değerlendirmeli?
Kerkük’te Türkmencenin üçüncü resmî dil olmasına dair Sudani tarafından alınan karar, Türkmenlerin yoğun yaşadığı Kerkük merkezli kamu dairelerinde dilekçelerin Türkmence sunulmasına imkân sağlamıştır. Keza alınan karara dayanarak, 2005 yılında kurulan ve 2009 yılından itibaren mezun vermeye başlayan Kerkük Üniversitesi Türkçe Bölümünden mezun olan ve kamuda atama bekleyen çok sayıda mezuna istihdam sağlanması da mümkün hâle gelmiştir. Türkmen yöneticileri ve milletvekillerinin birlikte hareket etmeleriyle Türkçe bölümünden mezun olanlara kamuda istihdam sağlanmasının siyasi ve idari baskılardan ötürü akıbeti tartışılan Türkmen okullarının ve Irak üniversitelerinin Türkçe bölümlerine de daha fazla öğrenci alım konusunda fırsat sağlayacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Böylece mezunlar Irak genelinde de Türkmencenin ihyası için çaba göstermiş olacaklardır. Aynı şekilde Kerkük genelinde Türkmence eğitim veren okulların dışında ilk ve ortaöğretim müfredatında Türkmence dersinin eklenmesi için girişimlerde bulunulması mümkündür.

Türkmence aleyhine alınan kararlar Irak Anayasası’na aykırıdır. Irak’ın minyatürü olarak adlandırılan Kerkük’ün, sosyolojik ve etnik yapısının göz ardı edilmesi Kerkük’te istikrarın ve birlikte yaşama kültürünün bozulmasına yol açabilir. Bu kararın geri alınmasının Türkmenler için yeni bir başarıymış gibi algılanması doğru değildir. Çünkü Türkmenlerin yoğun yaşadığı Kerkük’te anayasa gereği Türkmence kısmen de olsa resmî bir dil olarak kullanılıyordu. Yapılan itiraz müktesep hakların korunmasını sağlamıştır.

Türkmencenin kullanılmasını engelleyen karara, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üyesi Türkiye ve Azerbaycan da tepki göstermiştir. Türk dünyasının bir parçası olan Irak Türklerinin de millî kimliklerini oluşturan dil ve coğrafyalarına kasteden müdahaleler söz konusu olduğunda TDT üyelerin ortak tavır almaları Irak Türklerinin millî davaları açısından olumlu olacaktır. Bu noktadan hareketle, devlet statüsü olmayan başta Irak Türkleri olmak üzere diğer Türk topluluklarının da TDT bünyesinde değerlendirilmeleri önemlidir. Denilebilir ki 25 Şubat 2023’te bakanlar kurulunun tavsiyelerinde yer alan Türkmencenin yasaklanması kararı ile Türkmenlerin iradesi test edilmiş olabilir ve karara karşı birlikte gösterilen tepkiyle bu karardan vazgeçilmiştir. Öte yandan, Irak’ta Türkmenlerin yoğun yaşadığı bölgelerde Türkmencenin ihyası için Türkmen kurum ve kuruluşlar arasındaki yazışmaların Türkmence olması, kurum kuruluşlara ait internet, sosyal medya sayfalarında Türkmence yazışmalara daha fazla önem vermeleri yerinde olacaktır.