Güvenlik ve Kalkınma İkileminde Afrika Birliği Zirvesi

“Silahların Susturulması: Afrika'nın Kalkınması için Elverişli Koşullar Yaratmak” başlıklı 33. Afrika Birliği zirvesi 55 üye ülkenin cumhurbaşkan ve başbakanlarının katılımıyla 9 Şubat Pazar günü başladı. 9-10 Şubat 2020 tarihleri arasında Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa’da gerçekleştirilen zirveye devlet ve hükümet başkanlarının yanı sıra Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres, Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus, bölgesel ve uluslararası kuruluşların temsilcileri de katıldı. İki gün süren görüşmelerde ağırlıklı olarak barış ve güvenlik, sürdürülebilir kalkınma ve ticaret konularına odaklanıldı.

Afrika Birliği, Eylül 1999'da Afrika Birliği Örgütü tarafından çalışmalarını inşa etmek için yeni bir kıta organizasyonu oluşturma kararının ardından, Temmuz 2002'de Durban'da kurulmuştur. Afrika Birliği “Kendi vatandaşları tarafından yönlendirilen ve küresel arenada dinamik bir gücü temsil eden Entegre, Müreffeh ve Huzurlu bir Afrika” vizyonuyla hareket etmektedir. Birlik; Afrika ülkeleri ve halkları arasında daha fazla iş birliği ve dayanışma sağlamayı, üye devletlerin egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını savunmayı, kıtanın politik ve sosyo-ekonomik entegrasyonunu hızlandırmayı, uluslararası işbirliğini, kıtada barışı, güvenliği ve istikrarı teşvik etmeyi, insan haklarını korumayı hedeflemektedir. Birlik ayrıca Afrika ekonomilerinin entegrasyonunun yanı sıra ekonomik, sosyal ve kültürel düzeylerde sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmeyi, Afrika halklarının yaşam standartlarını yükseltmek için çalışmayı, özellikle siyasi, ekonomik,sosyo-kültürel alanlarda kadınların karar alma süreçlerine etkin katılımını sağlamayı ve kıtanın savunmasını ve müzakere pozisyonlarının güçlendirilmesini sağlamak için ticaret, savunma ve dış ilişkiler konusunda ortak politikalar geliştirmeyi amaçlamaktadır.

33. Afrika Birliği Zirvesinde birçok konu ele alınırken, güvenlik, terörle mücadele ve ekonomik kalkınma konuları ön plana çıkmıştır. Afrika kıtasındaki terör olayları ve çatışmalardan dolayı oluşan güvensizlik ortamı hem kıta ülkelerini hem de kıta insanını tehdit etmektedir. Bu bağlamda Afrika Birliği Komisyonu Başkanı Musa Faki Muhammed ilk gün yaptığı açılış konuşmasında öncelikli olarak güvenlik meselesine değinmiştir. Muhammed kıtadaki terörizm, toplumlar arası savaş ve seçim öncesi ve sonrası krizlerden etkilenen güvenlik ortamından endişe duyduğunu dile getirmiştir. Terörizmden kaynaklanan gerginliğin artmasının Afrika'ya meydan okuduğunu ifade eden Muhammed, terörizmin sürekliliğinin bazı üye ülkelerin çöküşüne zemin hazırladığını ve bu tehdidin ortadan kaldırılması gerektiğini vurgulamıştır

Afrikalılar arasındaki çatışmaları ve temel sebeplerini ortadan kaldırmak ve silahları susturmak için dayanışma eksikliğine dikkat çeken Muhammed, bu hususta kıtanın birlik içinde ve tek bir ses olduğu zaman başarılı olacağına inandığını söylemiş ve çatışmalar konusunda yenilikçi ve kapsayıcı barış çözümlerine ihtiyaç duyulduğunu ifade etmiştir.

Kendi dış ve iç politikasında terörle mücadele ve güvenlik konularına öncelik veren ve bu hususta hem bölge ülkeleri hem de komşularıyla işbirlikleri gerçekleştiren Mısır’ın darbeyle göreve gelen Cumhurbaşkanı Abdülfettah el-Sisi de 2019 yılında üstlendiği Afrika Birliği Başkanlık görevi devri sırasında yaptığı konuşmada kıtanın karşılaştığı temel zorlukları; çatışmaların devam etmesi, terörizm ve aşırıcılık risklerinin artması olarak nitelendirmiştir. Güvenliğin, hakların ve Afrika halkının korunmasının öneminin farkında olduklarını söyleyen Sisi, Mısır'ın Afrika Birliği'ni destekleme, kıtanın sorunlarını çözme ve tüm işbirliği girişimlerini etkinleştirme rolünü sürdüreceğini söylemiştir. Sisi, Afrika'daki terörle mücadele etmek ve barış ve güvenliği sağlamak amacıyla bir Afrika Gücü oluşturmayı tartışmak için Afrika Birliği Barış ve Güvenlik Konseyi ile Savunma, Emniyet ve Güvenlik Konusunda Uzmanlaşmış Teknik Komitenin gözetiminde bir Afrika zirvesine ev sahipliği yapmaya hazır olduğunu dile getirmiştir.

Mısır terörle mücadele konusunda bir Afrika Gücü oluşturmak isterken, Fas Dışişleri Bakanı Nasser Bourita, Sisi'nin Afrika Gücü ile ilgili yaptığı açıklamasına istinaden Afrika güçlerinin birlikte faaliyet gösterdiği bir vizyonun birleşik bir Afrika askeri gücü oluşturmaktan daha tercih edilebilir olduğunu ifade etmiştir. Bourita her ülkenin askeri bağımsızlıkla katkıda bulunduğu ortak bir Afrika vizyonu oluşturmanın daha iyi olacağını vurgulamıştır.

Zirvedeki bir diğer gündem maddesi olan ekonomik kalkınma hususunda 2020 Afrika Birliği Başkanı olarak seçilen Güney Afrika devlet başkanı Cryil Ramaphosa yaptığı konuşmasında önemli noktalara değinmiştir. Ramaphosa Afrika Birliği’nin Afrika'yı Gündem 2063 çerçevesinde ileriye taşımak için kıtanın birliğini derinleştirmeyi, kapsayıcı ekonomik büyüme ve sürdürülebilir kalkınmanın geliştirilmesini, siyasi ekonomik birlik ile iyi yönetişim ve barışın sağlanmasını, entegrasyon, sanayileşme, ticaret ve yatırımın desteklenmesini, kadınların ekonomik ve finansal sürece dahili ve çıkarlarının korumasını ve Afrika'nın küresel arenada güçlü ve etkili bir oyuncu olarak konumunu savunmasını amaçladıklarını ifade etmiştir.

ABD’nin sözde barış planıyla ilgili de Afrika Birliği Zirvesi’nde Filistin halkıyla dayanışma mesajı verilmiştir. Komisyon başkanı Muhammed konuşmasında "Yüzyılın Anlaşması"na da değinerek, ABD Başkanı Donald Trump’ın sözde barış planının ana aktörlerden biri olan Filistinlileri dışarıda bırakılarak hazırlanmasının, İsrail-Filistin çatışmasını daha kötü bir hale getireceğini ve bu sorunu çözmek istediğini iddia eden bu planın bölgedeki gerginliklerin artmasına neden olacağını ifade etmiştir. Bu durumu Afrika Birliği ve Birleşmiş Milletler tüzüğünün ihlali olarak nitelendiren Muhammed, Afrika Birliği’nin Filistin halkının her zaman yanında olduğuna da vurgu yapmıştır. Ramaphosa ABD’nin sözde barış planının Güney Afrika'da daha önce uygulanan apartheid rejiminin başka bir şekli olduğunu belirtmiştir.

Afrika kıtasında terörle mücadele ve barışın inşasının, ekonomik kalkınma ile birlikte mümkün olabileceği görülmektedir. Afrika Birliği zirvesine katılan Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres yaptığı konuşmasında bunu açıkça dile getirmiştir. Guterres Afrika'da terörizmle mücadelenin, sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması ile gerçekleşebileceğini söylemiştir.

Konuşmasında Afrika ile uluslararası ortaklığın çok önemli olduğuna değinen Guterres, Afrika'nın barış girişimlerine kadınları ve gençleri dahil etmesinin öneminden de bahsetmiştir. Guterres barış, sosyal uyum ve sürdürülebilir kalkınmada kadınların katkısının olduğunu ve kadınların çatışmayı önleme ve siyasi geçişlerde önemli bir rolü olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca, barış savunucuları haline geldiğini söylediği Afrika gençliğini güçlendirmenin de gerekli olduğunu belirten Guterres, bu bağlamda milyonlarca Afrikalı gence fırsatlarla ulaşmayı amaçlayan Afrika Birliği'nin “2021 yılına kadar 1 milyon girişiminden” övgüyle bahsetmiştir.

Zirve bu yıl geniş Afrika ve uluslararası katılımla gerçekleşmiş ve görüşmelerde terörizm, barış, güvenlik, sürdürülebilir kalkınma konuları zirvenin gündem konuları olmuştur. Bu konuların yanı sıra Libya krizi, toplumsal cinsiyet eşitliği, kadının güçlenmesi, Afrika enerji sektörünün geçişi, yoksulluğun ortadan kaldırılması, iklim kriziyle mücadele, Afrika’da gıda güvenliği ve barışın korunmasına katkısı gibi konular da tartışılmıştır.

Zirve konuşmalarında öne çıkan temalara baktığımız zaman 2020 yılında Afrika Birliği ve Afrika liderlerinin, öncelikli olarak kıtada barış ortamının sağlanabilmesi için yaşanan krizleri sona erdirmeye yönelik net bir tavır alacaklarını ve işbirliği içinde hareket edeceklerini söyleyebiliriz. Bu bağlamda Afrika Birliği barışın uygulanması ve terörle mücadele operasyonlarına giderek daha fazla ihtiyaç duyacaktır. Çatışmaların sona erdirilmesi hususunda ayrıca Birleşmiş Milletler gibi uluslararası ortaklarla birlikte hareket edip uzlaşı arayışına gireceklerdir. 2020 yılında barışın tesisi için çatışmaların yaşandığı Libya krizine, Sahel bölgesine ve Somali’ye eğileceklerdir. Bunu yaparken de askeri bir çözümü değil daha çok kapsayıcı bir siyasi süreci destekleyeceklerdir.

Kıtada silahların susturulmasının, terörizmin ve şiddetin azaltılmasının sadece barış ve güvenlikle değil aynı zamanda kapsayıcı sürdürülebilir kalkınma ve insan haklarının korunmasıyla olabileceği görülmüştür. Afrika Birliği 2020 yılında, ekonomik büyüme ve sürdürülebilir kalkınma için daha çok çalışma ve büyük planlamaların yapılacağının sinyalini vermiştir. Böylece ticaretin arttırılması, yeni bir serbest ticaret alanının yaratılması, kıta genelinde ekonomik entegrasyonun desteklenmesi gibi konuların 2020 yılında Afrika Birliğinin gündeminde üst sıralarda yer alacağını göstermektedir.

Bu yılın teması “Silahları Susturmak”, 2013 yılında Afrika Birliği’nin 50. Yıldönümü vesilesiyle Afrikalı liderlerin 2020'ye kadar kıtadaki soykırımı önlemek, Afrika’daki tüm çatışma ve savaşları sona erdirme taahhüdüydü. Fakat bu konuda başarısız olunmuştur çünkü Afrika kıtasında çatışmalar hala devam etmektedir. Birlik, arabuluculuk sürecini finanse etmek ve barışı tesis etmek konusunda birçok sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Afrika Birliği'nde, siyasi, diplomatik ve ekonomik alanlarda birleşik bir politika yaklaşımına ulaşılması gerekmekte ve bunun için daha fazla zamana ihtiyaç duyulmaktadır. Birliğin Afrika kıtasında terörizmi ve çatışmaları bitirmesi için birlik içinde hareket etmesi, sürdürülebilir ekonomik kalkınma, kurumsal reformlar ve Afrika'daki hakim kültürü değiştirmeyle bu amacına ulaşabilir.